–    देवकोटा मलाई बाटो देखाउन थाले– ‘हेर बाबु † हाम्रो देशमा खोला छन्, साँघु कतै छैन । बर्खामा एक गाउँबाट अर्कोमा जान मिल्दैन । स्कुल बनेका छैनन् । त्यसैले तिमी भोलि गएर इन्जिनियर बन्नुपर्छ ।’ यति भनेर उनी गए, म लाटिएर उनीतिर हेरिरहें ।
–    कविशिरोमणिजीलाई आफू बेवास्तामा परेकोमा निकै चित्त दुखेको रहेछ । मैले भनेँ, ‘म लेख्छु नि कविज्यू तपाईंबारे ।’ रसाइरहेकै थिए उनका आँखा । भने, ‘म जन्मेको सार हुने भयो बाबु ।’ त्यसपछि लेखनाथका पुराना कृति लिएर म फर्कें ।
–    समको चिसो चुल्होमाथि ‘चिसो चुल्हो, झुसिल डकार’ शीर्षकमा समालोचना लेखें । समले त्यसलाई प्रशंसा गरे, ‘तपाईंले एकदमै सही समालोचना गर्नुभयो । अब म पाठकको स्तर हेरेर मात्रै लेख्छु ।’
प्रतिमा सिलवाल
बैठकका भित्ताभरि पुराना तस्बिर झुन्डिएका देखिन्छन् । अघिल्लो लाइनका तीन तस्बिर भगवान्का प्रतिमाजसरी श्रद्धापूर्वक सजाइएका छन् । तीनै तस्बिरमा माला पहिर्‍याइएका छन् । नेपाली साहित्यका मूर्धन्य व्यक्तित्वहरू कविशिरोमणि लेखनाथ पौड्याल, महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा र नाट्यसम्राट बालकृष्ण समका ती तस्बिरबाट दिव्य तेज प्रकट भएर कोठैभरि फैलिरहेझैं लाग्छ । अनि भावनाहरूलाई दण्डवत् गराएर अनुगृहीत नजरले तलबाट हेरिरहेछन्, साहित्यकार तारानाथ शर्मा । मानौं– ती तीनै तस्बिर मौन रूपमा हात उठाएर शर्माको शिरमा आशीर्वादपूर्ण स्पर्श गरिरहेछन् । ‘मेरा लागि ब्रह्मा, विष्णु अनि महेश्वर हुनुहुन्छ उहाँहरू । भित्तामा मात्र होइन, मेरो मनमन्दिरमै वास गर्नुभएको छ यी साहित्यदेवहरूले । जब उहाँहरूलाई देख्छु, ममा सिर्जनात्मक उत्साह बढ्न थाल्छ ।  कोठामा एक्लै हुँदा उहाँहरूकै स्मृतिमा डुबिरहन्छु’, शर्माको आवाजै नतमस्तक छ, यी साहित्यिक त्रिमूर्तिप्रति । हुन पनि आफ्ना स्वर्ण पल मान्छन् शर्मा, यी तीन व्यक्तित्वसँगको संगतलाई । नेपाली साहित्यको स्वर्णकालका सर्जक, पालक एवम् संरक्षक तिनै थोक रहेका ‘त्रिदेव’ लाई साहित्यिक उपासना टक्य्राइसकेपछि बाफ्नो बाल्यकालतिर फर्किए शर्मा, जहाँ तिनै व्यक्तित्वसँग जोडिएका उनका स्वर्णपलहरू चमचमाइरहेका छन् : 
‘२००८ सालको सुरुतिर म अध्ययनका लागि दार्जिलिङबाट १६ माइल तल खर्साङमा बस्थें । शुक्रबार–शनिबार पारेर दार्जिलिङ गइरहन्थें । १० कक्षाको छात्र थिएँ । एक दिन दार्जिलिङ पुग्दा धरणीधर कोइरालाको आँगननेर तीन जना मानिस बाटो बिराएझैं उभिइरहेका देखें । अनौठा थिए ती मानिस । लामो कोट लगाएका । सोचेँ, ‘बंगालीहरू रहेछन्….।’  उनीहरू एउटा होटल खोजिरहेका रहेछन् । एक जनाले मलाई सोधे– ‘ए बाबु † हामीले बाटो बिरायौँ, तिमीलाई त्यो होटल थाहा छ ?’  बंगाली नै सोचेर मैले हिन्दीमा जवाफ दिएँ, ‘ए बिल्डिङ हे ना, यसको छोडकर उधर जाइए, त्यहाँसे उपर हे वह होटल ।’ एक जनाले भने– ‘बाबु हामी नेपाली हौं, नेपालीमै कुरा गर्नुस् न †’ नेपाली आवाज सुनेपछि मैले ती मान्छेलाई नियालेर हेरेँ, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा पो रहेछन् । त्यसअघि कहिल्यै नभेटे पनि उनको व्यक्तित्वबारे किताबी ज्ञान थियो मलाई । उनीबारे लेखिएका थुप्रै लेख पढिसकेको थिएँ । यही आधारमा ठम्याएँ । त्यसपछि त अरू दुई व्यक्तित्वलाई पनि चिनिहालेँ, बालकृष्ण सम र लेखनाथ पौडेल रहेछन् । सुरुमै ठम्याउन नसकेकोमा ग्लानि मान्यो मेरो बालमनले त्यसबखत । लामो कुराकानी गर्न पनि सकिनँ । उनीहरुलाई ठाउँ चिनाएपछि खर्साङ फर्किएँ ।

०००
त्यो भेटपछि देवकोटासँग अझ लामो समय भेटेर कुरा गर्ने उत्सुकता जागेको थियो । उनका कविता पढेर पानीपानी हुन्थें म । त्यो समय दार्जिलिङमा नेपाली साहित्यको प्रभाव राम्रो थियो । साहित्यक सम्मेलन भइरहन्थे । मैले पनि ‘इलाम’ निबन्ध साथी पत्रिकामा छपाइसकेको थिएँ । कविता, निबन्ध लेखनमा चासो बढ्न थालिसकेको  थियो । हामी साहित्यिक भित्तेपत्रिका निकाल्थ्यौं ।

एकचोटि नेपाली भाषा प्रचारक संघले साहित्य सम्मेलन आयोजना गर्‍यो । त्यो कार्यक्रमका अगुवा नरेन्द्रनाथ बास्तोला थिए । देवकोटा, सम र पौडेल पनि आउने थाहा पाएँ । म खर्साङको क्रिस्चियन स्कुलमा पढथेँ । फादरले बिनाकारण होस्टलबाट निस्केको थाहा पाए कारबाही गर्थे । मलाई चाहिँ देवकोटासँग कति बेला भेटौं भइरहेको थियो । रुम पार्टनरलाई ‘फादरले सोधे इलामबाट आफन्त बिरामी भएर ल्याएकाले दार्जिलिङ गयो भनिदिनू’ भनेर बिहानै उठेँ अनि लागेँ ६ बजे नै ।
छ आनाको टिकट काटेर आधा घन्टामा दार्जिलिङ पुगें । सरासर, बास्तोलाको घर गएँ, देवकोटा त्यहीँ बसेको थाहा पाएको थिएँ । तर, आँगनमा कोही थिएनन्  । सुनसान घर, मान्छे कोही नदेख्दा एकमनले त भूलमा परेछुझैं पनि भयो । आँगनमा पुगेर एकैछिन अडिएँ, तलामा खासखुस गरेको सुनें । आँगनबाटै भर्‍याङ थियो, म बिरालो चालमा लुसुलुसु चढ्न थालेँ । माथि पुग्न नभ्याउँदै भीमबहादुर (सूर्यविक्रम ज्ञवाली) ओर्लिए । हप्काए– ‘किन आ’को एकाबिहानै ?’ भनेँ, ‘महाकविको दर्शन गर्न ।’ ‘महाकविलाई त्यसै कहाँ भेट्न पाइन्छ…..।’ भीमबहादुरको आवाज सुनेर काँधमा तौलिया, हातमा ब्रस र एक लोटा पानी बोकिरहेका व्यक्ति पनि त्यहीँ आइपुगे । भर्‍याङ ओर्लंदै सोधे– ‘कसलाई खोजेको ?’ मैले चिनिहालेँ मेरा देउतालाई । महाकविले नै सोधेपछि मलाई शक्ति आयो । भनेँ, ‘महाकविको दर्शन गर्न आएको †’ मैले प्रयोग गरेको ‘दर्शन’ शब्दले म दार्जिलिङको होइन भन्ने ठम्याएछन् महाकविले– ‘ओहो बाबु † तिमी त यहाँका होइनौ ।’ उनको हातको लोटालाई भर दिँदै मैले आफ्नो घर इलाम भएको बताएँ । मेरो पढाइ र दार्जिलिङ बसाइबारे सोध्न थाले, म बताउँदै थिएँ । भीमबहादुर फेरि कराए, ‘महाकविज्यू, सिन्चेल लेक जान ढिला भइसक्यो, आधा घण्टादेखि सबैजना हजुरलाई नै कुरिरहेका छन् ।’ ऊतिर फर्केर देवकोटाले भने– ‘ज्ञवालीजी, तपाईंलाई हतार छ भने जानुस्, म भोलिको नेपालसँग कुरा गर्दै छु ।’ मलाई अँगालो मार्दै पकेटमा भएको कागजतिर हेरेर देवकोटाले सोधे– ‘तपाईं पनि कविता लेख्नुहुन्छ हो ?’  मैले ‘हो’ भन्दै कापी निकालें । देवकोटाले मेरो कापी हातमा लिए अनि लेखे–
‘कविता सविता मेरी ल, विता ल, विता भनें
त्यसैको प्रेमले जल्दै आगो आँसु दुबै बनें ।’
लेखिसकेपछि उनले ती हरफको व्याख्या गर्न थाले– ‘नदीजस्तो छङछङ बग्ने कविताले मलाई डुबायो । त्यसको प्रेमले वेदना र पीडा पाएँ । त्यसैले बाबु कविता नलेख्नु ।’ मलाई अझै भन्न मन लागेको थियो । भनेँ, ‘म कविता मात्रै होइन, तपाईंले लेख्नुभएको निद्राजस्तै निबन्ध पनि लेख्छु ।’ देवकोटा मलाई अर्कै वाटो देखाउन लागे– ‘ल ठीक छ त्यसो भए । तर, तिमी भोलि गएर इन्जिनियर बन्नुपर्छ, हेर † हाम्रो देशमा खोला छन्, साँघु कतै छैन । बर्खामा एक गाउँबाट अर्कोमा जान मिल्दैन । स्कूल बनेका छैनन्  । तिमीले त इन्जिनियर बन्नुपर्छ ।’ यति भनेर उनी गएँ, म लाटिएर उनीतिर हेरिरहें ।
संयोगले महाकवि गएको साहित्य सम्मेलनमा म पनि स्वयंसेवकको रुपमा सहभागी हुने मौका पाएँ । तर, कार्यक्रममा व्यक्तिगत कुरा गर्ने मौका मिलेन । भोलिपल्ट बिहान उनीहरु बसेको होटेल थाहा पाएर गएँ । खाना खाने बेला रहेछ । देवकोटा र सम भुइँमा राडी ओच्छ्याएर खाना खाइरहेका । लेखनाथ पौड्यालचाहिँ धोती फेरेर कसैलाई नछोइ कुर्सीमा बसेर खाँदै थिए । म हेरिरहेको थिएँ, महाकविको थालमा भात सकियो, तैपनि उनी थाल चाटिरहेका ।
उनको चाला देखेर समले भने, ‘महाकविज्यू, खानेकुरा सकियो ।’ जवाफमा देवकोटा बोले, ‘यस्तो मिठो फेरी कहाँ पाइन्छ ।’ उनी अझै थाल चाटिरहेका थिए । म भने तीन जना साहित्यकारहरुको त्यो व्यवहारबाट प्रभावित भएँ । मनमनै अठोट गरें, ‘तिनैजनाका बारेमा एउटा–एउटा किताब लेखेर मात्रै मर्छु ।’
०००
दार्जिलिङमा एमए सकेर ०१६ सालमा काठमाडौंको फर्किएँ । डिल्लीबजारमा डेरा थियो । काठमाडौं फर्किएकै दिन आनन्ददेव भट्ट कुद्दै मेरो डेरामा आइपुगे । आत्तिँदै सुनाए– ‘महाकविलाई त पशुपतिको ब्रह्मनालमा सुताइएको छ, जाउँm हेर्न ।’ खबरले निकै आहत बनायो मलाई । ब्रह्मनालमा, अन्तिम अवस्थाको अनुहार जीवनभर कसरी सम्झिरहनु † त्यसैले भट्टजीलाई ‘म जान्नँ’ भनें । महाकवि जानुभयो, मेरा आँखाबाट आँसु बगिरहे, मेरो जीवनका ब्रम्हालाई गुमाएँ ।
०००
काठमाडौं आएपछि केही समालोचना लेख्न थालिसकेको थिएँ । त्यही बेला बालकृष्ण समको चिसो चुल्होमाथि ‘चिसो चुल्हो, झुसिल डकार’ शीर्षकमा समालोचना लेखें । समले त्यसलाई प्रशंसा गरे, ‘तपाईंले एकदमै सही समालोचना गर्नुभयो । अब म पाठकको स्तर हेरेर मात्रै लेख्छु ।’ मैले उनका बारेमा पुस्तक निकाल्ने अठोट विद्यार्थीकालमै गरेको पनि बताएँ । त्यसपछि समले घर बोलाए । लगातार चार महिनाजति उनको घर गएँ अनि ‘सम र समका कृति’ लेखें । त्यही पुस्तकका कारण २०२९ सालमा साझा पुरस्कार पाएँ ।
०००
मैले २००९ सालमै कविशिरोमणि लेखनाथ पौड्यालबारे पनि पुस्तक लेख्ने अठोट गरेको थिएँ । उनका छोरा अनन्त मेरा साथी थिए । उनलाई बुबासँग भेटाइमागेँ । तर, कविशिरोमणि बिरामी भएका कारण समय पाउन सकिनँ । एक दिन अनन्तलाई नभनी उनको घर गएँ । सुनेँ, लेखनाथ माथिल्लो तलामा खोकिरहेका । घरका अरूसँग आफ्नो परिचय दिएर कविजीको दर्शन गर्न आएको बताएँ । कविजीले मेरो कुरा माथिबाट सुनिरहेका रहेछन् ।  ‘को हो ?’ माथिबाटै सोधे उनले, अनि बोलाए । म माथि गएँ । खाटमा सुतिरहेका कविजी नराम्रोसँग रोए मेरा अघि । केदारमान व्यथितबारे लेखेर कृष्णचन्द्रसिंह प्रधानले मदन पुरस्कार पाएका थिए । कविजीलाई आफू बेवास्तामा परेकोमा निकै चित्त दुखेको रहेछ । मैले भनेँ, ‘म लेख्छु कविज्यू ।’ रसाइरहेकै थिए उनका आँखा । भने, ‘म जन्मेको सार हुने भयो बाबु ।’ त्यसपछि लेखनाथका पुराना कृति लिएर म फर्कें । तीन–चार दिन लगाएर कविजीसँगका कुराकानी पनि सकेँ ।
मैले कविशिरोमणिसँग कुराकानी गरेको थाहा पाएर एक विद्यार्थी मसँग पिएचडीका लागि सहयोग माग्न आए । फोटोकपी गर्छु भनेर मसँग रहेका लेखनाथका सबै दस्तावेज लगे । तर, आजसम्म फिर्ता गरेका छैनन्  । थुप्रैचोटि मागिसकेँ । दिन्छु भन्छन्, तर फिर्तै गर्दैनन् । अझै पनि मागिरहेकै छु । मैले कविशिरोमणि पौड्यालको जन्मको सार पुरा गर्ने ऋण अझै चुक्ता गरेको छैन ।’ सौर्य दैनिकबाट साभार