२०२७/०२८ सालतिर, म काठमाडौँ आइसकेको थिइनँ । वीरगन्जमा बस्थें । त्यहीँ बसेर कविता रचना गर्थें । त्यतिबेला मलाई धेरैले कविका रूपमा चिन्थे, म त आफूलाई अहिले पनि कवि नै भन्न रुचाउँछु । रूपरेखा पत्रिकामा आफ्नो कविता छपाइसकेको थिएँ । हामी तीन–चार जना साथीको समूह थियो । वैचारिक हिसाबले पनि एकै समूहमा थियौं । कविता लेख्थ्यौं, एकअर्कालाई सुनाउँथ्यौं । कविताकै रागले आफ्ना साँझहरूलाई सुमधुर बनाउँथ्यौं । तिनैताका एक साथीसँग मेरो व्यक्तिगत अरुचि बढ्दै गयो । मलाई उसको व्यवहार चित्त बुझेन, ऊ पनि मदेखि रुष्टझैं देखिन्थ्यो । सोही कारण उसले हाम्रो समूह छोड्यो । हामीसँग छुट्टिएसँगै वैचारिक अडान पनि मोडियो उसको । एउटा रचनाकार आफ्नो अडानमा टिक्न सक्यो भने मात्रै उसले गरेको रचनाको पनि भ्यालु हुन्छ । आफँै लड्खडाउने रचनाकारले अरूका बारेमा गरेको टिप्पणीले उल्टो उसैलाई गिज्याउँछ । उसको त्यही व्यवहार मेरो व्यङ्ग्यरचनाको जग हो । व्यक्तिगत मनमुटाबका कारण विचारै त्याग्ने उसको कमजोर विचारशक्तिको टिप्पणी गरेर मैले विरगञ्जकै एक लोकल पत्रिकामा एउटा व्यङ्ग्य छपाएँ । त्यसपछि ऊ मदेखि झनै आक्रोशित भयो । व्यङ्ग्य छापिएपछि मलाई कुट्न मान्छेसमेत लगायो । पहिलो व्यङ्ग्य लेख्दा नै कुटाकुटको अवस्था सामना गर्नुपर्‍यो । सँगसँगै उसले एउटा साथी पनि घटायो । त्यस बेलादेखि ऊ कहिल्यै मसँग नजिक पनि भएन । त्यति बेला मेरो लेखाइ अहिलेजति दह्रो थिएन । यद्यपि, मेरो लेखनशैलीले कसैलाई आक्रोशित गरायो भने मेरो व्यङ्ग्यकलामा केही छ भन्ने बुझें । त्यसपछि विस्तारै व्यङ्ग्यलेखनतिरै आकर्षित हुन थालेँ ।
०००
विरगञ्जमा छँदादेखि व्यङ्ग्यलेखन थाले पनि राष्ट्रियस्तरमा भने २०३२ सालपछि मात्रै आएको हुँ । काठमाडौं बसाइ थालेपछि ०३२ सालमा गोरखापत्र दैनिकमा ‘रामायणबाहिरका हनुमानहरु’ शीर्षकको व्यङ्ग्यलेख छापेको थिएँ, जसमा मानिसहरुको दासत्व प्रवृत्तिमाथि टिप्पणी थियो । त्यसयता लगातारजसो व्यङ्ग्य लेखिरहेको छु । पत्रपत्रिकामा छापिएपछि आउने प्रतिक्रियाले लेखनमा थप उत्प्रेरणा मिल्यो  । हरेक व्यक्तिले बोल्दा, लेख्दा वा वैयक्तिक व्यवहार गर्दा जुनसुकै बेला पनि यही समाजका क्रियाकलाप र वातावरणको प्रभाव व्यक्त गरिरहेको हुन्छ । मेरो व्यङ्ग्यमा पनि तिनै क्रियाकलापको प्रतिविम्ब आउँछ । समाजका कुरीति व्यङ्ग्यमा प्रस्फुटन हुन्छन् । विशेष गरी राजनीतिक व्यङ्ग्यका लेख बढी लेख्छु । राजनीतिबाट कुनै पनि व्यक्ति टाढा रहन सक्दैन । हरेक मान्छेको जीवन नै राजनीतिबाट प्रभावित हुन्छ । म पनि कम्युनिस्ट राजनीतिक विचारको हुँ । सबैभन्दा बढी व्यङ्ग्य पनि कम्युनिष्ट पार्टीको राजनीतिलाई नै गर्छु । पहिले आफू सफा हुनुपर्छ । त्यसपछि बरन्डा, घरआँगन सफा गरेर मात्रै टोलको सफाइ सम्भव हुन्छ  । म पनि आफ्नो एउटा विचारको अडान कहिल्यै त्याग्दिनँ । विचारमा कहिल्यै सम्झौता पनि गर्दिनँ । आफू सफा भएपछि मात्र अरूको फोहोरको सहजै आलोचना गर्न सकिन्छ । त्यसपछि आफ्नै विचारका व्यक्तिहरूभित्र रहेको प्रतिगमन, नैतिक पतन, पाखण्डपनलगायत प्रवृत्तिमाथि कठोर टिप्पणी गर्न सकिन्छ । कठोर टिप्पणी गर्ने भएकाले मलाई रुखो पनि भन्छन् मान्छेहरू । तर, त्यो रुखोपन मलाई साहित्यमा कठोर देखाउन उब्जिएको भाव मात्रै हो  । मैले गरेको व्यङ्ग्यबारे सीधा अगाडि बसेर टिप्पणी गर्नेहरु थोरै हुन्छन् । तर, पछाडि बसेर मुठी बटार्नेहरू निकै हुँदा रहेछन् । केही राजनीतिकर्मीले मेरो व्यङ्ग्यसँग मुमुर्रिएर काममा अप्ठ्यारो पारिदिने गरेका छन्  । त्यति बेला मलाई लाग्छ– मेरो व्यङ्ग्य लेखाइ सफल भएछ । सायद, सफलता जाँच्ने कडी पनि यही हो कि ? त्यसैले त लाग्छ– व्यङ्ग्य लेखेर क्षणिक शत्रु बढेजस्तो देखे पनि मैले मित्रु नै बढाएको छु ।
०००
नेपालका व्यंग्य रचनाकारमध्ये मेरो प्रेरणाका स्रोत भैरव अर्याल हुन् । उनका रचना थुप्रै पढें । लेखाइबाट प्रभावित पनि भएँ । तर, उनको लेखाइमा जस्तो व्यङ्ग्यसँगै हास्यको मिसावटचाहिँ मेरो व्यङ्ग्यमा कहिल्यै भएन । सायद मलाई निरस व्यङ्ग्यकारका रूपमा टिप्पणी गरिनुका पछाडि पनि मेरो व्यंग्यमा भेटिने कठोर शैली नै कारण होला । भनिन्छ नि, मान्छेले कसैको सिको गरेपनि शैली भने आफ्नै अपनाउनुपर्छ । मेरो पनि आफ्नैखाले कठोर टिप्पणीशैली छ । यसै कारण बेलाबेलामा ज्यानकै खतरा पनि परिदिन्छ । धेरैजसो त म लेखेरै व्यंग्य गर्छु । यद्यपि जनआन्दोलनको समयमा व्यङ्ग्य गर्न हामीले गणतान्त्रिक कविता आन्दोलन गरेका थियौं । एक दिन आन्दोलनमा सहभागी भएर फर्किंदै थिएँ । सेता लुगा लगाएका दुई जना मान्छे मेरो पिछा गर्न थाले । महाकाल मन्दिरनेर आइपुगेपछि त मोटरसाइकलमा सवार तिनीहरूले खुट्टामा हान्न भ्याइहाले । भन्दै थिए– ‘तैँ होइनस् नानाभाँती व्यङ्ग्य गर्ने ?’ म निरीह भएँ । खुट्टामा चोट लाग्यो । के गर्नु, कलमले गर्ने व्यङ्ग्यलाई खुकुरीको सामना गर्न कठिन पर्ने रहेछ । मनोवैज्ञानिक त्रास पनि उत्तिकै ।
हिजोआज व्यंग्य लेखेकोमा सीधै धम्की आउने क्रम त बन्द भएको छ तर घुमाउरो पाराले गुनासो गर्नेहरू बढेका छन् । ‘खुट्टा भाँचिदिउँm † कि बाँच्ने रहर पुग्यो ?’, राजाको शासनकालमा त व्यङ्ग्य छापिएपछि यस्ता धम्की सामान्यझैं थियो । हरेक लेखपछि धम्की नआए लेखाइको स्तर नै खस्किएछ कि झैं लाग्थ्यो आफैंलाई । एकपटक दृष्टि साप्ताहिकमा पञ्चायतको रजत जयन्तीका अवसरमा ‘तस्कर र ट्रकको रजत जयन्ती’ शिर्षकमा व्यङ्ग्य लेखेको थिएँ । त्यति बेला मलाई भन्दा बढी अप्ठ्यारो पत्रिकालाई पर्‍यो । त्यो लेख आएको थाहा पाएर छापखानाबाटै पत्रिका लुटे । मलाई पटकपटक ज्यानको धम्की आयो । तर, त्यस्ता धम्की लेखनका थप विषय बनिदिन्छन् । लेखाइमा निखार ल्याउन मद्दत मिल्दो रहेछ । हुन त मान्छे हत्तपत्त कसैको दुस्मन बन्न चाहँदैन । तर, हरेक व्यक्तिमा समाजमा उठेका विकृतिप्रति वितृष्णा पक्कै हुन्छ । आलोचना पनि उठ्छ । त्यही आलोचना गर्ने एउटा विधि व्यंग्य हो ।
०००
साहित्यिक समाजमा अझै पनि व्यङ्ग्यलेखनलाई साहित्यको विधाका रूपमा स्विकार्न गाह्रो मान्ने प्रवृत्ति छ । व्यङ्ग्य साहित्यकै एउटा पाटो हो । हुन त म पनि आफूलाई अझै कविकै रूपमा उभ्याउन चाहन्छु ।

यसको मतलब मैले लेख्ने गरेको व्यङ्ग्यविधालाई चाहिँ साहित्यमा नराख्ने भन्ने होइन । बुझ्ने हो भने व्यङ्ग्य त अझ सशक्त साहित्य हो, जसले समाजका दुरुह अवस्थालाई सही मार्गदर्शन गर्न सक्छ । मान्छेलाई ‘छि..म यो बाटोमा हिँड्न हुँदैन’ भनेर लाजको भावना जागृत गराइदिन्छ । सामाजिक उत्तरदायित्व बहन गर्ने व्यक्तिलाई अगाडि बढ्न प्रोत्साहन पनि गर्छ । तर, व्यङ्ग्यको आफ्नै सीमा पनि छ, यो लेख्न निकै अप्ठ्यारो विधा हो । यसलाई भावनाको दहमा डुबुल्की मारेर मात्रै दह्रिलो बनाउन सकिँदैन । प्रहार गर्दा सटिक तर ट्वाक्कै ठाउँमा लाग्ने लेखाइ मात्रै व्यङ्ग्य हुन सक्छ । अनावश्यक शब्द प्रयोग भइदियो वा गह्रौं व्यङ्ग्य लेखियो भने त्यो गालीगलौज पनि बनिदिन सक्छ । बढी आक्रोश र बढी नरम पनि व्यङ्ग्य हुन सक्दैन । एउटा खास रचनाकारितामा बसेर लेख्नुपर्छ, जसले समाजको खराबीप्रति कटु व्यङ्ग्य गर्न सकोस् ।
व्यङ्ग्य र कविताजस्ता फरक विधामा नमिल्दो समायोजन गरेर अघि बढेको टिप्पणी पनि गर्छन्, साथीभाइ मप्रति । कविता सरस विधा, व्यङ्ग्य रुखो । यद्यपि मलाई आफूले अपनाएका दुई विधाको एकीकरण नमिल्दो लाग्दैन । दुवै विधाको स्रोत समाज हो  । दुवैमा भावनाको पर्याप्त आवश्यकता पर्छ । प्रेम पनि दुवै विधामा आवश्यक पर्छ । कवितामा व्यङ्ग्य कम मात्रै मिसिन्छ, बढी भावना हुन्छ । व्यङ्ग्यचाहिँ आख्यान वा छोटा लेखहरूमा मात्रै लेख्ने गर्छु म । दुवै विधामा शैलीगत भिन्नताबाहेक केही पाउँदिनँ । व्यङ्ग्य रचना गर्दा र कविता लेख्दा मैले टेकेको धुलो फेरिँदैन । न त भावनाको समाजका रुपमा गडिएको समज नै उल्टिन्छ । यही समाजभित्रको यथार्थले मभित्रको व्यङ्ग्यकारलाई जागृत गराइदिन्छ अनि कवि पनि बनाइदिन्छ  । कहिलेकाहीँ वस्तुस्थिति मात्रै फरक हुने हो । तर, म व्यङ्ग्यभन्दा धेरै कवितालाई प्रेम गर्छु । साहित्यिक फाँटमा ‘फस्र्ट लभ’ कवितासँगै परेको हो मेरो । जसलाई पनि आफ्नो फस्र्ट लभ प्यारो हुन्छ ।
प्रस्तुति : प्रतिमा सिलवाल